Istraživanje

NASLOV PUBLIKACIJE: MAPIRANJE MEDIJISKIH WEB PORTALA U BOSNI I HERCEGOVINI

Autor: Prof. dr. Enes Osmančević sa svojim istraživačkim timom

Istraživački tim: Doc. dr. Mirza Mehmedović, istraživač, Mr. sci. Adis Šušnjar, istraživač, Lejla Ilić Osmančević, dipl. žurnal, istraživačica.

Izdavač: Centar za promociju civilnog društva (CPCD)

Za izdavača: Aida Daguda, direktorica

Mjesto: Sarajevo

Godina: 2021.

Istraživanje implementirano u okviru Programa osnaživanja nezavisnih medija (IMEP). Ovaj dokument je omogućen  zahvaljujući velikodušnoj podršci američkog naroda putem Agencije Sjedinjenih Američkih Država za međunarodni razvoj (USAID). Sadržaj je odgovornost Centra za promociju civilnog društva (CPCD) i ne odražava nužno stavove USAID-a ili vlade
Sjedinjenih Država.

Preuzimanje dijelova dokumenta je dozvoljeno uz navođenje originalnog izvora. U slučaju preuzimanja integralne tabelarne baze podataka evidentiranih web medija potrebno je tražiti odobrenje od Centra za promociju civilnog društva (CPCD).

 1. UVOD

Program osnaživanja nezavisnih medija (IMEP) je USAID-ov petogodišnji program koji implementira Centar za promociju civilnog društva (CPCD). IMEP podržava nezavisnost medija i slobodu izražavanja u Bosni i Hercegovini jačanjem održivosti medija, podizanjem kvaliteta medijskih sadržaja, izgradnjom kompetencija novinara, pružanjem pravne podrške medijima i novinarima, kao i aktivnim uključivanjem građana i građanki u medijski prostor, uz snažnu promociju nezavisnih medijskih glasova u BiH.

Bosanskohercegovačko društvo mora više ulagati u nezavisnost medija i razvoj kritičkog mišljenja o svim značajnim društvenim pitanjima. Održivi nezavisni mediji, koji sarađuju s aktivnim građanima/kama i organizacijama civilnog društva, značajno doprinose razvoju demokratskog društva.

Međutim, mnoga medijska pitanja, bez obzira na legislativni sistem koji je ustanovljen u skladu sa zapadnim demokratskim dostignućima, nije uspio da zadovolji nove zahtjeve, prije svega digitalne komunikacije. Internet je već nekoliko godina, po različitim istraživanjima javnog mnijenja, ubjedljivo najpopularniji medij. Pored izrazite popularnosti društvenih mreža, lider u informisanju su različiti web portali za čije formiranje i produciranje nije potrebna nikakva dozvola ni upis u bilo kakav registar. Stoga je u državi i nepoznanica koliko uopće postoji web medija. IMEP je stoga inicirao istraživanje kako bi se ustanovilo koji je broj web medija, odakle su, koji je intenzitet produkcije, imaju li impresum, kakve domene nose. Podaci koji su prikupljeni mogu pomoći u daljem razvoju evidentiranja, ili čak i sistemskog registriranja web medija, i otpočinjanje regulaciie i samoregulacije njihovih medijskih sadržaja po profesionalnim medijskim normama kako bi građani dobili vjerodostojne medije, što utiče i na razvoj otvorenog društva.

2. METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA

2.1. Obrazloženje problema istraživanja:

Postojeći zakoni o medijima i komunikacijama nedostatni su za regulaciju online komunikacijske prakse u Bosni i Hercegovini. Administrativno-pravna oblast osnivanja, rada i djelovanja web portala potpuno je neuređena. Ne postoji čak niti registar web portala u našoj zemlji. Mehanizmi regulacije koje provodi Regulatorna agencija za komunikacije BiH odnose se na elektronske medije (Radio i TV), ali ne i na web portale koji su izvedeni iz tih medija. Vijeće za štampu i online medije u Bosni i Hercegovini proširilo je svoje polje djelovanja i na web portale, nastojeći mehanizmima samoregulacije podići profesionalne i etičke standarde online novinarstva. Značajniji web portali prihvatili su Kodeks za štampu i online medije, ali je znatan broj manje posjećenih portala ostao izvan dosega samoregulacije. To otvara prostor za različite zloupotrebe online mdija i neprofesionalizam. Ne postoje podaci o broju web portala u našoj zemlji, a vrlo često niti o vlasničkoj i uredničkoj strukturi. Brojni portali čak nemaju ni impresum. Predmet ovog istraživanja je mapiranje informativnih web portala u Bosni i Hercegovini (unikatnih ili izvedenih iz tradicionalnih medija, printanih i elektronskih medija) i izrada analitičkog izvještaja.

2.2. Informativni Web portali:

Informativni web portali su online mediji koji koriste različite platforme na world wide web-u kako bi kroz organiziranu i kontinuiranu djelatnost prikupljali, obrađivali i publicirali informacije u skladu sa principima publicistike i novinarstva o različitim sferama života i na različitim nivoima djelovanja – od lokalnog, nacionalnog, regionalnog do globalnog.

2.3. Predmet istraživanja:

Predmet istraživanja su informativni web portali u BiH, kako oni koji su osnovani u BiH, sa nacionalnom domenom ba, ili nekom drugom domenom (net, info, org. tv i sl.), ali i portali koji su osnovani i djeluju u inostranstvu, a koji su orijentirani prema korisnicima u Bosni i Hercegovini.

2.4. Vrijeme istraživanja: Šest nedjelja, od kraja marta do sredine maja 2021.

2.5. Metode istraživanja:

• Metoda prikupljanja podataka o web portalima (Korištenje postojećih baza podataka o web portalima koje su u posjedu udruženja novinara, medijskih organizacija, provajdera i sl. Prikupljanje podataka pretraživanjem web adresa, pojmova, linkova, tagova, izvora informacija i sl.)
• Metoda promatranja (Pretraživanje na web-u, praćenje poveznica i linkova u procesu prenošenja sadržaja sa jednih portala na druge, promatranje produkcije na naslovnicima web portala kao generalni uvid u sadržaj portala, promatranje sadržaja impresuma i ocjene njihove kompletnosti od djelomičnog ka potpunom impresumu).
• Metoda komparacije (Kompariranje sadržaja web portala u cilju određivanja njihove profilacije od informativnih, edukativnih, ekonomskih, ekoloških, sportskih, do zabavnih portala. Komparacija impresuma web portala u cilju uspoređivanja kompletiranosti i potpunosti informacija o web portalu). – Metoda deskripcije (Metoda koja je korištena u interpretaciji rezultata istraživanja i pisanju analitičkog izvještaja. Ovom metodom opisana se profilacija portala, razlike među različitim vrstama portala, potpunost i kompletiranost impresuma i sl.).
• Metoda analize sadržaja (Analizirani su sadržaji naslovnica web portala, ali i ostali sadržaji u cilju određivanja profilacije portala. To je ključna metoda u određivanju karaktera, odnosno profilacije portala).
• Statistička analiza (Prikupljeni podaci obrađeni su statistički u cilju prikazivanja broja web portala, ali i njihovoj klasifikaciji, u skladu sa ponuđenim varijablama).
• Opće metode indukcije i dedukcije (Metode induktivnog i deduktivnog zaključivanja u cilju prikazivanja rezultata istraživanja, ali i pisanju analitičkog izvještaja).

2.6. Ciljevi istraživanja:

Generalni cilj istraživanja bio je ustanoviti približan broj medijskih portala koji objavljuju na BHS jeziku, koji za ciljanu grupu imaju stanovništvo BiH, a mogu biti registrovani u BiH ili drugim zemljama, istražiti generalnu sadržinu i odrediti karakter portala. (U ovim okolnostima precizan broj web portala u BiH nemoguće je ustanoviti bez mehanizama samoregulacije ili njihovog registra, ili istraživanja koje bi zahtijevalo brojnu ekipu eksperata i više vremena). Specifični ciljevi istraživanja su kroz istraživanje generalne sadržine portala dobili podatke o sljedećim varijablama:

• Ime (naziv) portala i web adresa
• Grad, država osnivanja (ukoliko je naznačeno).
• Vrsta portala: (informativni, specijalizirani):
  • Informativni sa širokim spektrom tema (nacionalni, lokalni, regionalni)
  • Specijalizirani sa različitom tematskom profilacijom: (politički, ekonomski, edukativni, sportski, ekološki, zabavni).
• Postojanje impresuma (da, ne).
  • Da:
    • djelomični (Navedeno: ime urednika, sjedište, i kontakti)
    • potpuni (Uz navođenje imena urednika, sjedišta i kontakata, navedeni i podaci o osnivaču i vlasništvu portala).
  • Ne: (Bez impressuma).
• Dinamika produkcije (dnevna, sedmična, mjesečna, povremena)
• Unikatni web medij ili izvedeni web medij radija, televizije ili novine/časopisa (unikatni, izvedeni).
• Mogućnost komentarisanja tekstova (da, ne)
• Prisustvo portala na društvenim mrežama (da, ne)
• Prisustvo reklama na portalu (da, ne).

2.7. Hipotetički okvir:

Generalna hipoteza:

• U Bosni i Hercegovini djeluju brojni portali, ali njihov tačan broj nije utvrđen, ne postoji registar portala, niti je njihova djelatnost uređena.

Pomoćne hipoteze:

• Najveći broj portala je općeg informativnog i lokalnog karaktera, dok je broj specijaliziranih portala znatno manji.
• Značajan broj portala nema impresum, pa stoga često nisu javno dostupni podaci o vlasničkim, a često ni uredničkim strukturama.
• Ako i postoje, impresumi su uglavnom djelomični, dok je broj potpunih impresuma (sa vidljivom vlasničkom strukturom) vrlo mali.
• Većina portala publicira sadržaje na dnevnoj, manji broj na nedjeljnoj osnovi, ali postoje i portali koji produciraju sadržaje povremeno, čak i neredovno.
• Najčitaniji portali u BiH imaju opciju komentiranja, ali i sve više portala ukida mogućnost komentiranja tekstova.
• U BiH je najviše unikatnih portala, dok je broj portala „izvedenih“ iz radija, TV ili novina nešto manji.
• Znatan broj portala prisutan je na društvenim mrežama.
• Na većini portala u BiH prisutni su reklamni sadržaji, manji broj portala je bez reklama.

2.8. Pitanja o web portalima u cilju njihovog mapiranja i klasifikacija:

1. Ime (naziv) portala i web adresa
2. Grad, država, osnivanja (ukoliko je naznačeno)
3. Vrsta portala: (informativni, specijalizirani).
   • Informativni sa širokim spektrom tema (lokalni, nacionalni, regionalni)
   • Specijalizirani sa različitom tematskom profilacijom: (politički, ekonomski, edukativni, sportski, vjerski, ekološki, zabavni)
4. Postojanje impresuma (da, ne).
   1. Da:
      1. djelomični (Navedeno: ime urednika, sjedište, i kontakti)
      2. potpuni (Uz navođenje imena urednika, sjedišta i kontakata, navedeni i podaci o osnivaču i vlasništvu portala).
   2. Ne: (Bez impresuma).
5. Dinamika produkcije (dnevna, sedmična, mjesečna, povremena)
6. Mogućnost komentarisanja tekstova (da, ne)
7. Unikatni web medij ili izvedeni web medij radija, televizije ili novine/časopisa (unikatni, izvedeni)
8. Prisustvo portala na društvenim mrežama (da, ne)
9. Prisustvo reklama na portalu (da, ne)

3. ISTRAŽIVANJE

3.1. Osnovni parametri istraživanja:

Istraživanje o broju i klasifikaciji informativnih web portala u Bosni i Hercegovini, ali i onih iz inostranstva koji za ciljnu skupinu imaju stanovništvo BiH i publiciraju na BHS jezicima proveo je četvoročlani istraživački tim u periodu april-maj 2021. godine. Istraživanje je obuhvatilo web portale koji su osnovani i djeluju u Bosni i Hercegovini, ali i one koji su osnivani u inostranstvu, ali koji publiciraju i emitiraju na BHS jezicima i koji za ciljnu skupinu imaju stanovništvo Bosne i Hercegovine. Istraživanje je obuhvatilo samo aktivne medijske portale, što znači one portale koji publiciraju sadržaje u dinamici koja može biti dnevna, nedjeljna, mjesečna ili povremena. Web portali koji nisu objavljivali sadržaje duži vremenski period nisu obuhvaćeni istraživanjem.

Lociranje informativnih web portala zasnivalo se najprije na upisu najpoznatijih i najposjećenijih informativnih web portala, njihovoj linkovskoj povezanosti sa drugim portalima.

Osim toga, korištene su postojeće baze podataka, poput popisa web portala koji prihvataju mehanizme samoregulacije Vijeća za štampu i online medije u Bosni i Hercegovini, te pojedinih novinarskih udruženja i medijskih organizacija. Iako neažurirani, ti spiskovi portala su bili od koristi, jer su upućivali i na manje poznate i manje posjećene portale.

Takođe, lociranje portala je vršeno i prema pretraživanju po geografskom principu, po općinama, kantonima, entitetima, Brčko distriktu, zapravo administrativnim oblastima u Bosni i Hercegovini. Nadalje, lociranje portala je vršeno i prema pretraživanju ključnih pojmova (npr. portal, nezavisni, dnevni, lokalni, regionalni, vijesti, aktuelnosti, politika, kultura, crna hronika, sport, imena mjesta i administrativnih oblasti, različitih toponima i sl.).

Lociranje informativnih web portala vršeno je i pretraživanjem društvenih mreža (Facebook, Twitter, Instagram i sl.), jer su svi značajniji portali prisutni na društvenim mrežama, koje koriste za privlačenje pažnje, komunikaciju sa korisnicima i međusobnu komunikaciju korisnika, te komentare i oglašavanja.

Mapiranje portala vršeno je prema podacima navedenim na portalima kao kontakt ili sjedište redakcije. Za portale koji nisu sadržavali ove podatke nisu upisivani podaci o gradu i državi u kojima i iz kojih djeluju, iako se u nekim slučajevima sjedište redakcije moglo i pretpostaviti.

Ostali podaci o portalima u skladu sa primjenjenom metodologijom istraživanja i preciziranim varijablama, upisivani su nakon lociranja i mapiranja web portala, uvidom u generalni sadržaj portala, podatke o portalu u izbornicima „o nama“ i impresumu.

3.2. Specifičnosti istraživanja:

Istraživanje – Mapiranje medijskih portala u Bosni i Hercegovini i izrada analitičkog izvještaja – pionirsko je istraživanje. U Bosni i Hercegovini do sada nije rađeno niti publicirano istraživanje sa ciljem mapiranja informativnih web portala. Ovo je prvo istraživanje te vrste. Iako ono dolazi relativno kasno, njegova važnost je utoliko veća jer ne postoje prethodna istraživanja brojnosti i lociranosti medijskih portala, čak niti registar portala. Postoje nepotpuni spiskovi od strane Vijeća za štampu, nekih medijskih organizacija i udruženja, kao i nekih pretraživača koji rangiraju web portale po posjećenosti. Cilj ovog istraživanja bio je utvrditi približan broj medijskih web portala u Bosni i Hercegovini i mapirati ih, te na osnovu uvida u generalnu sadržinu utvrditi osnovne informacije o portalima.

Cilj ovog istraživanja nije bila analiza sadržaja portala, niti bitnih aspekata komunikacijske situacije dominantno određene medijskim web portalima. Zbog toga ovo istraživanje može služiti kao polazište i osnova za dalja istraživanja specifičnosti kulture web komuniciranja, a posebno specifičnosti medijskih web portala u Bosni i Hercegovini.

Ovo istraživanje nije imalo za cilj da utvrdi precizan broj web portala u Bosni i Hercegovini, niti bi to bilo moguće s obzirom na neuređenost bosanskohercegovačkog prostora web komuniciranja, nepostojanje registra portala, slabu vidljivost i dinamičnost web portala.

Slaba vidljivost ogleda se u slabom oglašavanju i nedovoljnoj upoznatosti znatnog broja, pogotovo lokalnih portala. Dinamičnost se ogleda u činjenici da se u relativno kratkom vremenu gasi, ali i osniva veliki broj web portala. To svakako onemogućava utvrđivanje preciznog broja web portala. Čak i kada bi taj broj mogao biti precizno utvrđen, ne bi važio za duže vrijeme, jer bi se u vrlo kratkom vremenu ugasili neki stari i pokrenuli novi portali.

Precizan broj web portala u Bosni i Hercegovini mogao bi se utvrditi kada bi postojala obaveza vlasnika web portala upisivanja u registar, što ne znači i obavezu traženja i dobijanja bilo kakve dozvole. Upis u registar omogućio bi evidenciju aktivnih web portala. Zbog toga ovo istraživanje i jeste pionirsko, jer ono može poslužiti stvaranju takvog registra, ali i dalja istražvanja u ovoj oblasti.

4. REZULTATI ISTRAŽIVANJA

4.1. Broj portala u Bosni i Hercegovini:

Istraživanjem je utvrđeno postojanje najmanje 615 medijskih web portala u Bosni i Hercegovini. Naravno, taj broj nije konačan, jer je medijska scena Bosanskohercegovačkih web portala jako dinamična nedovoljno vidljiva i netransparentna. Dosadašnje evidencije locirale su znatno manje brojeve medijskih portala, poput one objavljene na stranici Vijeća za štampu i online medije koja sadrži 101 medijski portal: https://www.vzs.ba/index.php/vijece-za-stampu/internetportali-u-bosni-i-hercegovini (Posjećeno 10.05.2021.)

Lista mapiranih medijskih web portala data je u Prilozima (Odjeljak 8. Prilog br.1)). Domenu „ba“ ima najveći broj portala, njih 305, što je gotovo polovica od ukupnog broja portala, preciznije 49,59%. Nakon toga, po broju portala slijede: Portali sa domenom „com” – 147 portala (23,9 %), domenom “info” – 84 portala (13,65 %), domenom „net” – 47 portala (7,64 %) itd. Lista domena web portala u Bosni i Hercegovini data je u Prilozima (Odjeljak 8. Prilog br.2).

4.2. Geografski raspored portala koji djeluju na području Bosne i Hercegovine

4.2.1. Pregled geografskih pozicija za Bosnu i Hercegovinu

Kao što je predstavljeno na slici 1, od ukupno 615 mapiranih portala koji djeluju na području Bosne i Hercegovine, 306 portala (49,75 %) ima navedeno sjedište u Federaciji Bosne i Hercegovine.

Sjedište u Republici Srpskoj imaju 94 portala, odnosno 15,28 procenata, dok za 194 portala (31,54 %) uopšte nije navedena geografska lokacija. U Brčko Distriktu je evidentirano 11 portala (1,78 %), sjedište u nekoj od zemalja regiona imaju 3 portala (0,48 %), dok je u zemljama u kojima je značajnije prisutna BH dijaspora evidentirano ukupno 7 portala (1,13 %).

Kao što je vidljivo iz ukupnog prikaza geografskih lokacija mapiranih portala, skoro trećina od ukupnog broja nemaju navedenu geografsku lokaciju. To možemo objasniti činjenicom da portali vrlo često se ne žele identificirati sa određenom teritorijalnopolitičkom jedinicom u ukupnim regionalnim etno-nacionalnim odnosima, što vrlo često portale identificira kao sredstva informisanja određenih lokalnih sredina ili određenih etničkih grupa, te onemogućava proboj na šire medijsko tržište.

4.2.5. Analiza varijabli: Vrste portala

Istraživanje web portala u BiH očekivano je pokazalo da su najbrojniji lokalni portali – 328, odnosno 53 odsto. Web portala koji pokrivaju teritorij cijele države, odnosno nacionalnih informativnih portala je 20 odsto, odnosno 121, regionalnih 2 odsto, odnosno 15. Ukupan broj portala opće informativnosti je 464. Zanimljiv je podatak da u BiH postoje čak 151 specijalizirana web portala, odnosno 25 odsto od ukupnog broja portala.

Ovi portali imaju dnevnu ili povremenu produkciju vijesti i ostalih medijskih sadržaja. Pokrivaju različite oblasti: sport, kulturu, nacionalnu baštinu ili pripadnost, historiju, biznis, zabavni, auto novine, civilno društvo, ekologiju, filozofiju i kulturu, turizam, lifestyle, ženski, alternativni, zdravlje, porodični, naučni i omladinski.

Pojedini portali propagiraju građansko novinarstvo, analizu medijskih sadržaja, aktivizam, ali ima i onih koji promovišu otvorenu propagandu poput portala antimigrant.ba.

4.2.6. Postojanje impresuma

Potpun impresum medija trebao bi da sadrži podatke o osnivaču medija, sjedištu medija, glavnom uredniku/odgovornom licu medija i kontakte. Također, trebao bi biti vidljiv i prepoznatljiv. U BiH, kao i u cijeloj regiji godinama se naglašava problem “divljih portala” bez impresuma, koji ne poštuju profesionalne standarde, nerijetko šire dezinformacije, političku propagandu ili su osnovani radi ostvarivanja profita.

Mapiranje web portala u BiH pokazalo je odnos profesionalnih informativnih portala sa potpunim impresumom i medija čiji su osnivači i/ili odgovorna lica nepoznati. Očekivano, najveći broj portala nema impresum – njih 270 ili 44 odsto. 29 odsto ili 178 portala ima djelimični impresum (samo pojedine podatke iz impresuma) dok potpuni impresum ima 27 odsto, odnosno 167 portala.

Zabrinjavajući je podatak da je najveći broj portala bez impresuma, da korisnici nemaju nikakvu informaciju ko vlasnički i/ili urednički stoji iza portala. To negativno utječe na vjerodostojnost medija. Takvi portali često nemaju ni mogućnost kontakta, ili samo email adresu marketinga. Takvim portalima gotovo je nemoguće uputiti demanti ili zahtjev za ispravkom krivog navoda.

4.2.7. Dinamika produkcije:

Cilj ovog pitanja bio je da pokaže aktivnost informativnih portala, odnosno dnevnu, sedmičnu, mjesečnu ili povremenu dinamiku produkcije. Istraživanje pokazuje da čak 490 portala, odnosno 80 odsto imaju dnevnu produkciju, zatim slijedi povremena produkcija – 15 odsto, odnosno 91 portal, sedmična – 3 odsto, odnosno 22 web portala i mjesečna – 2 odsto – 12 web portala.

Dnevna produkcija je u funkciji informativnosti, odnosno publiciranju informativnih sadržaja na dnevnoj osnovi s ciljem pružanja najvažnijih informacija korisnicima, u skladu sa programskom profilacijom i uređivačkim principima web portala.

Ovi podaci ukazuju na veliku hiperprodukciju medijskih sadržaja u web prostoru, koji su identični na brojnim portalima. To karakterizira fenomen tzv. „copy-paste“ novinarstva, to jest činjenicu da se najveći broj sadržaja preuzima sa vodećih medijskih portala i onda prenosi na manje poznate ili manje posjećene portale koji nemaju vlastitu produkciju. Za vlastitu produkciju potrebno je imati kadrove, koje na žalost većina portala nema.

Zabrinjavajuće je da u velikom broju slučajeva novinarske poslove na portalima obavljaju osobe bez formalnog novinarskog obrazovanja ili obuke iz etike novinarstva. To stvara pretpostavke za svakodnevno kršenje autroskih prava kroz preuzimanje tuđih sadržaja, ali i širenje neprovjerenih, netačnih, pa čak i tendencioznih dezinformacije bez ikakve odgovornosti.

4.2.8. Mogućnost komentara:

Specifičnost world wide web-a je velika mogućnost interakcije, i to u kratkom vremenu, što su dobre pretpostavke za pluralnost komunikacije, odnosno potencijal za demokratizaciju javne komunikacije, bez koje nema demokratizacije društva. Mogućnost komentarisanja medijskih sadržaja na web portalima u Bosni i Hercegovini ima 255 portala, odnosno 41 odsto, dok broj portala koji nemaju ovu mogućnost iznosi 59 odsto, odnosno 360 web portala.

Ovaj podatak ukazuje da više od polovine od ukupnog broja portala ne nude ovu vrstu interakcije sa publikom. S obzirom na česte debate u javnosti o odgovornosti medija za izrečene komentare na samom mediju i kapacitete samih portala, očekivano je da je velik broj portala ukinuo ovu mogućnost kako bi spriječio širenje govora mržnje i huškanja na mediju.

Međutim, određen broj web portala, koji imaju za cilj propagandu ili sticanje materijalne dobiti, ukinuo je mogućnost dijaloga sa čitaocima iz bojazni dovođenja sumnje u tačnost i objektivnost medijskog sadržaja.