Analiza “Novinari u Borbi protiv dezinformacija”

Dezinformacije predstavljaju jedan od najvećih problema sa kojima se savremeno medijatizovano društvo suočava. Ne samo da je šira javnost izložena problemima dezinformacija nego isto tako i novinari su sve češće žrtve dezinformacija. Novinari se svakodnevno susreću sa ovim problemom. Naime u ogromnom broju sadržaja, poruka i informacija vrlo teško je biti svojevrsni gatekeeper, odlučiti koje informacije su važne koje nisu, koje dolaze iz relevantnih izvora a koje ne, koji političari i politički subjekti tendenciozno šire dezinformacije i da li je to vrijedno objavljivanja. Sve su ovo izazovi pred kojima se savremeni novinari nalaze. Jasno je da izazovi dezinformisanja podjednako pogađaju „globalno selo“, ali i uslovno rečeno manje lokalne zajednice. U tom smislu dezinformacije predstavljaju jedan od problema koje je prisutno i unutar bh. medijske sfere.
Prema tome važno je analizirati u kojoj mjeri su bh. novinari, kao zajednica profesionalnih komunikatora, upoznati sa konceptom dezinformacija, da li mogu i znaju uspješno detektovati različite oblike dezinformacija kao i načine na koji se dezinformacije šire i nastaju. Da li u tom smislu postoje neki jasni pravci djelovanja na suzbijanju dezinformacija i koja je uloga novinara u svemu tome. Osim toga važno je ponuditi odgovor na pitanje da li su i u kojoj mjeri dezinformacije negativan društveni fenomen, da li se negativno reflektuju na pojedince te u kojoj mjeri doprinose društvenim podjelama. Konačno važno je odgvooriti na pitanje da li su domaći novinari po sopstvenoj procjeni osposobljeni da prepoznaju dezinformacije odnosno da koriste dostupne online alate u cilju verifikacije online sadržaja.
Kako bismo dobili odgovore na ova pitanja u prethodnom periodu je sprovedeno istraživanje stavova novinara u većim centrima u BiH (Sarajevo, Banja Luka, Mostar, Brčko). Istraživanjem je obuhvaćeno ukupno 100 profesionalnih novinara koji rade u različitim medijima (online portali, televizija, štampa). Uzorak su činili novinari koji su učestvovali na pet radionica o dezinformacijama koje je organizovao Savjet za štampu i online medije u BiH tokom 2023. godine. Ovdje je važno naglasiti da su u pitanju novinari koji su sami iskazali zainteresovanost za temu. Ovo može da sugeriše da je ova grupa novinara već na neki način upoznata sa konceptom dezinformacija pa su radionice bile odlična prilika da se njihova postojeća znanja prošire i podijele sa kolegama. S tim u vezi može se reći da dobijeni rezultati najprije reflektuju razumijevanje problema dezinformacija unutar novinarske zajednice kojoj tema nije nepoznata, tj. da rezultati nisu odraz odnosa cjelokupne novinarske zajednice o ovoj temi. Drugim riječima dobijeni rezultati mogu poslužiti kao indikator i polazna osnova za buduća istraživanja.
Osim toga u ovoj analizi smo pericpirali novinare kao jednu relativno homogenu profesionalnu zajednicu koja ima svoja pravila, standarde, norme, uobičajene prakse i sl. Prema tome cilj je bilo da istražimo kako se novinarska zajednica (bez obzira na polne, starosne ili neke druge odrednice) odnosi prema problemu dezinformacija. Cijenimo da bi analiza sličnosti i razlika koje (vrlo vjerovatno) postoje unutar same novinarske zajednice, a koje bi mogle biti određene različitim polnim, starosnim karakteristikama ili geografskim odrednicama mogla biti predmet interesovanja posebnog istraživanja te da kao takva prevazilazi okvire zainteresovanosti ovog teksta. Drugim riječima smatramo da bi se ovakvom analizom koja bi u obzir uzela polne, starosne ili geografske karakteristike ispitanika na neki način izgubio osnovni istraživački fokus, a to je na koji način novinari kao relativno homogena profesionalna zajednica koja ima svoja pravila, standarde, norme i sl. percipiraju problem dezinformacija u bh.medijskoj sferi.
Anketni upitnik se sastojao od ukupno 11 pitanja . Prvi dio ankete je posvećen pitanjima koji su se odnosili na procjenu poznavanja „stanja na terenu“ kada su u pitanju dezinformacije i dezinformisanje. Drugi dio ankete se ticao mjerenja stavova novinara o tvrdanjama koje se tiču oblasti dezinformacija. Zanimalo nas je u kojoj mjeri se novinari slažu sa tvrdnjama koje se tiču dezinformisanja kao što su da li dezinformacije negtivno utiču na pojedinca u smislu donošenja političkih odluka i funkcionisanja demokratskog društva u cjelini. Takođe interesovalo nas je kakvi su stavovi novinara o tome da li dezinformacije doprinose produbljivanju društvenih podijela, što je posebno važno u etnički podijeljenim društvima kao što je BiH. Zatim da li smatraju u kojoj mjeri je urednik odgovoran za prenošenje dezinformacija iz drugih izvora. Konačno zanimalo nas je u kojoj mjeri novinari samostalno procjenjuju da li imaju kapacitet da prepoznaju dezinformacije odnosno da koriste dostupne alate za verifikaciju online sadržaja.
Dezinformacija, manipulacija i spin
Prije nego što predstavimo rezultate istraživanja potrebno je ukratko definisati šta su to dezinformacije i na koji način se ovaj koncept razlikuje u odnosu na slične fenomene kao što su spin ili manipulacija. U najkraćem se može reći da dezinformacije predstavljaju koncept koji je relativno jednostavno definisati, ali ga je vrlo teško prepoznati u svakodnevnoj praksi. Dezinformacije predstavljaju namjerno kreiranje i širenje lažnih informacija sa ciljem da se našteti nekoj osobi, socijalnoj grupi, organizaciji ili državi (Wardle & Derakshan, 2017). Ovu definiciju možemo proširiti i reći da po pravilu šteta koja se generiše dezinformacijama uglavnom doni korist za onoga ko dezinformacije generiše i širi. Ovdje treba napraviti razliku između dezinformacija i netačnih ili neistinitih informacija (misinformation). Neistinita informacija je ona za koju komunikator nije znao da je pogrešna ili ju je pogrešno razumio, a potom i prenio. Prema tome netačne informacije su za razliku od dezinformacija nastale kao plod nenamjerne greške komunikatora, medija, novinara i sl. Dakle osnovna razlika između netačnih informacija i dezinformacija je u namjeri komunikatora. Međutim, jedan od najvećih problema detektovanja dezinformacija u javnom prostoru ili u medijima jeste upravo taj što se namjera komunikatora vrlo teško dokazuje. Ipak jedan od mogućih indikatora namjere predstavlja kontinuitet plasiranja netačnih informacija koje mogu naštetiti drugoj strani odnosno koje mogu donijeti neku vrstu (političke, ekonomske ili socijalne) koristi. U tom smislu kada se netačne informacije koriste svjesno, sistemski i učestalo i pored eventualnog ukazivanja javnosti i drugih aktera na eventualne činjenične neutemeljenosti onda sa velikom sigurnošću se može tvrditi da se radi o dezinformacijama, odnosno svjesnoj namjeri onoga ko kreira i plasira takve sadržaje da nanese neku vrstu štete.
Osim toga još jedan od problema definisanja dezinformacija leži u činjenici da je ovaj fenomen vrlo blizak sa nekim drugim srodnim konceptima kao što je recimo politički spin. U bukvalnom smislu, spinovati znači zavrtjeti (to spin), odnosno interpretirati priču ili događaj u pozitivnom ili negativnom kontekstu tako da ona bude prilagođena interesima komunikatora (medija, novinara, političara, političkog subjekta) (Esser, 2008). Spinovanjem se u suštini nastoje iskriviti značenja neke pojave/događaja, kontekstualizovati, interpretirati, preuveličati ili umanjiti njen značaj kako bi se kreiralo specifično značenje i/ili izazvala određena reakcija javnosti. Spinovanje je važan dio političke komunikacije jer omogućava političkim subjektima da lakše ostvare svoje političke ciljeve. U tom smislu postoji veliki broj različitih spin tehnika koje se svakodnevno koriste kao što su „branje trešanja“ („cherry picking“) ,„sahranjivanje loših ili lažnih vesti“ („burying bad news“), plasiranje „prljavog veša“o političkoj konkurenciji; upotreba „anonimnih izvora“ za promociju političkih ideja i sl. (Udovičić et al, 2022). Spinovanje i dezinformacije se razlikuju u tome što spinovanje prije svega podrazumijeva specifičnu tenedncioznu interpretaciju stvarnosti. Dakle spinovi za svoj osnov uzimaju neki realni događaj ili činjenicu, koja se onda uokvirava i interpretira na način koji odgovara specifičnim interesima komunikatora sa ciljem uticaja na javno mnjenje. Posljedično nastaje nova, iskrivljena, izokrenuta stvarnost koja ima može da ima manipulativni karakter. Sa druge strane dezinformacije najčešće predstavljaju u potpunosti fabrikovane i izmišljene sadržaje.
Osim toga dezinformacije treba razlikovati i od manipulacija. Manipulacija se može odrediti kao smišljen i sistemski kontrolisan postupak ili skup postupaka pomoću kojih manipulator, koristeći simbolička sredstva, u za njega prigodnim psihosocijalnim uslovima, odašilje u masu, preko sredstava komunikacije, određene poruke, sa namjerom da utiče na uvjerenja, stavove i ponašanje velikog broja ljudi, a da toga oni nisu svjesni (Šušnjić, 2011). Ukratko manipulacije se odnose na kontrolisanje percepcije sa ciljem uticaja na ponašanje. Prema tome manipulacije mogu ali ne moraju da budu zasnovane na dezinformacijama. Drugim riječima uspješna manipulacija ne mora nužno da podrazumijeva upotrebu dezinformacija. Manipulacija, dakle može biti vrlo uspješna i efektna i uz pomoć provjerenih, ali vješto izabranih činjenica. Recimo naglašavanjem samo pozitivnih aspekata određenog događaja, ličnosti, pojave se može uspješno manipulisati bez da se ijednog trenutka bilo šta izmisli.
Dakle spinovanje i manipulisanje imaju više zajedničkih karakteristika nego recimo dezinformisanje i spinovanje ili dezinformisanje i manipulisanje. Razlika između spinovanja i manipulacija bi se mogla ticati načina uticaja. Spinovi se uglavnom vežu za neku vrstu dnevnih ad hoc aktivnosti dok je manipulacija može obuhvatati i kratkoročne i dugoročne uticaje. Osim toga spinovanje se u najvećem broj slučajeva zasniva samo na interpretaciji i uokviravanju dok manipulacija podrazumijeva širu lepezu strategija (uvjeravanje, poziv na emocije, gaslighting i sl) sa ciljem uticaja.